भारतीय अलंकार न्यूज 24
ॲड. नीलिमा शिंगणे जगड
दिवाळी म्हणजे प्रकाश, आनंद, स्वच्छता आणि नव्या सुरुवातीचं प्रतीक. पण या उत्सवाचा सुरुवातीचा सूर लागतो तो “अभ्यंग स्नानाने”. असं हे दिवाळी आणि अभ्यंग स्नानाचं नातं.
मराठी परंपरेनुसार, नरक चतुर्दशीच्या दिवशी पहाटे लवकर उठून तेल लावून, उटणं वापरून केलेलं स्नान म्हणजे अभ्यंग स्नान (Abhyang Snan).
हे केवळ स्नान नसून — शरीर, मन आणि आत्म्याचं शुद्धीकरण (spiritual and physical detox) आहे.
असं म्हणतात की,
“अभ्यंग स्नान करणारा नरकातून मुक्त होतो आणि दिवाळीचा आनंद खऱ्या अर्थाने अनुभवतो.”
Historical & Mythological Origin – पौराणिक पार्श्वभूमी
अभ्यंग स्नानाची परंपरा हजारो वर्षांपूर्वीपासून चालत आलेली आहे.
धन्वंतरी जयंती, नरक चतुर्दशी, आणि लक्ष्मीपूजन यांचा अभ्यंग स्नानाशी अतिशय घट्ट संबंध आहे.
धन्वंतरी आणि आयुर्वेद
धन्वंतरी भगवान हे आयुर्वेदाचे जनक मानले जातात.
असं मानलं जातं की धन्वंतरीने समुद्रमंथनातून अमृत आणि औषधी ज्ञान मानवाला दिलं.
त्या दिवशी शरीराला तेल, सुगंधी औषधी आणि उटणं वापरणं म्हणजे “आरोग्याचं अमृत” अंगावर घेणं, असा यामागचा गूढ अर्थ आहे.
नरकासुर वध – श्रीकृष्ण आणि सत्यभामा कथा
पौराणिक कथेनुसार, दिवाळीच्या आदल्या दिवशी भगवान श्रीकृष्णाने राक्षस नरकासुराचा वध केला.
त्या युद्धानंतर भगवानाने तेल आणि उटणं वापरून स्नान केलं आणि पवित्र झाला.
त्यामुळे, या दिवशी अभ्यंग स्नान करणं म्हणजे “नरकातून मुक्ती”चं प्रतीक मानलं गेलं.
याचमुळे या दिवशी स्नान केल्यावर म्हणतात —
“Abhyangasnanam karishyami, harit narakachaturdashyam”
Cultural Context – भारतीय संस्कृतीतील स्थान
भारतीय परंपरेत स्नान हा दैनिक दिनक्रमाचा भाग आहे, पण अभ्यंग स्नान हा आध्यात्मिक संस्कार आहे.
वेदांमध्ये याला “स्नान संस्कार” म्हटलं आहे.
Rigveda, Atharvaveda, आणि Ayurveda texts (Charak Samhita, Sushruta Samhita) मध्ये अभ्यंगाचे फायदे वर्णिले आहेत.
तेल (oil) आणि उटणं (herbal scrub) हे दोन्ही शरीरातील दोष (Vata, Pitta, Kapha) संतुलित ठेवतात, अशी आयुर्वेदात श्रद्धा आहे.
Symbolism – Why early morning?
दिवाळीच्या सकाळी सूर्योदयापूर्वी केलेलं अभ्यंग स्नान “अमृत वेळ” म्हणून ओळखलं जातं.
या वेळी केलेला अभ्यंग शरीराला फक्त शुद्ध करत नाही, तर मनालाही शांतता देतो.
Subtle energy level (प्राणशक्ती) या वेळी जास्त सक्रिय असते.
म्हणूनच म्हणतात —
“Before sunrise on Naraka Chaturdashi, bathing with oil and ubtan brings divine blessings and health.”
Connection with Purification & Renewal
अभ्यंग स्नान ही फक्त स्वच्छतेची क्रिया नाही — ती एक नवी सुरुवात (Renewal Ritual) आहे.
दिवाळी हीच काळोखावर प्रकाशाचा विजय आहे, तशीच अभ्यंग स्नानाची क्रिया शरीरातील थकवा, ताण, नकारात्मकता दूर करून नव्या ऊर्जेची सुरुवात करते.
आयुर्वेदात सांगितलं आहे की –
“Abhyangam acharet nityam” म्हणजे दररोज तेल लावून स्नान करावं, पण दिवाळीच्या सकाळी केलं तर त्याचं फळ शंभर पटीने वाढतं. हल्ली बाजारात दिवाळी निम्मित खास उटणे (उबटन) साबण मिळतात. तर बऱ्याच महिला घरगुती साबण बनवितात.
Philosophical Meaning – अभ्यंग स्नानाचं तत्त्वज्ञान
अभ्यंग म्हणजे “अंगावर प्रेमाने तेल लावणं”.
यामध्ये “स्वयंप्रेम (self-love)” आणि “शरीर मंदिर आहे” ही भारतीय संकल्पना आहे.
तेलाने शरीराला मृदुता, स्थैर्य आणि ओज मिळतं.
उटणं हे त्या स्नानाचं पवित्र अर्पण आहे — ज्याने शरीर सुगंधित, तेजस्वी आणि निरोगी बनतं.
पौराणिक संदर्भ
श्रीकृष्णाने नरकासुराचा वध केल्यानंतर केलेलं स्नान
आयुर्वेदिक दृष्टिकोन
शरीर-मन-आत्मा शुद्धीकरण
संस्कृतीतील महत्त्व
नवी सुरुवात, प्रकाशाचा उत्सव
समय
सूर्योदयापूर्वी, “अमृतवेळ”
उद्देश
आरोग्य, सौंदर्य, सकारात्मक ऊर्जा
अत्यंत महत्त्वपूर्ण माहिती दिल्याबद्दल धन्यवाद.
उत्तर द्याहटवा